Witaj na stronie prezentującej województwo świętokrzyskie. Znajdziesz tu kluczowe dane na temat regionu, od geografii i demografii, przez strukturę gospodarki, aż po bogatą ofertę turystyczną. Wybierz sekcję z powyższego menu, aby zobaczyć szczegółowe informacje.
To region o bogatej historii i unikalnym charakterze. Słynie z Gór Świętokrzyskich, najstarszego pasma górskiego w Polsce, wielowiekowych tradycji przemysłowych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego oraz żyznych ziem rolniczych na południu.
Świętokrzyskie w pigułce
11 710 km²Powierzchnia
~1,16 mlnLudność (2024)
KielceStolica
Łysica (612 m)Najwyższy szczyt
👥
Demografia
Analizuj trendy populacyjne, strukturę wieku i prognozy dla regionu.
🏭
Gospodarka
Poznaj kluczowe sektory przemysłu oparte na bogactwie naturalnym.
⛰️
Geologia i Przyroda
Odkryj tajemnice najstarszych gór, Geoparku UNESCO i unikalnych rezerwatów.
Pochodzenie nazwy i tożsamość
Nazwa "świętokrzyskie" jest unikalna w skali kraju – to jedyne województwo, którego nazwa pochodzi bezpośrednio od relikwii, a nie od historycznej krainy czy głównego miasta. Sercem tożsamości regionu jest klasztor na Łysej Górze, nazywanej potocznie Świętym Krzyżem.
Przechowywane tam od średniowiecza Relikwie Drzewa Krzyża Świętego uczyniły z tego miejsca jedno z najważniejszych centrów pielgrzymkowych w Polsce, obok Częstochowy. To właśnie od nazwy tego sanktuarium wywodzi się nazwa Gór Świętokrzyskich, a następnie całego współczesnego województwa, co głęboko zakorzenia jego tożsamość w wymiarze duchowym i historycznym.
Herb i flaga województwa
Symbolika regionu bezpośrednio nawiązuje do jego nazwy i historii. Herb województwa świętokrzyskiego przedstawia na tarczy renesansowej w polu błękitnym krzyż patriarchalny (podwójny) złoty, a pod nim osiem gwiazd złotych ułożonych w okrąg.
Krzyż patriarchalny to nawiązanie do Relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Błękit tarczy symbolizuje niebo i rzeki regionu (Wisłę, Nidę, Kamienną), a złoto krzyża i gwiazd reprezentuje bogactwo (zarówno duchowe, jak i naturalne). Osiem gwiazd symbolizuje osiem historycznych ziem lub powiatów, które tworzyły region w przeszłości. Flaga województwa jest adaptacją herbu, składającą się z pasów w kolorach złotym, błękitnym i złotym.
Położenie i charakterystyka
Województwo świętokrzyskie leży w południowo-wschodniej części Polski, na styku Wyżyny Małopolskiej i Kotliny Sandomierskiej. Graniczy z sześcioma innymi województwami: mazowieckim, lubelskim, podkarpackim, małopolskim, śląskim i łódzkim, co czyni je ważnym węzłem komunikacyjnym.
Region jest wyraźnie podzielony na dwie części. Północ i centrum to Kielecczyzna, zdominowana przez pasmo Gór Świętokrzyskich, obszar o charakterze przemysłowym i bogatych zasobach surowcowych. Południe to rolnicza i ciepła Sandomierszczyzna oraz Ponidzie, znane z żyznych gleb, sadów i unikalnych rezerwatów przyrody stepowej. Główne rzeki regionu to Wisła (stanowiąca południową granicę), Pilica (północno-zachodnia granica) oraz przepływające przez centrum Nida i Kamienna.
Klimat i Środowisko
Klimat regionu ma charakter przejściowy, ze ścierającymi się wpływami oceanicznymi z zachodu i kontynentalnymi ze wschodu. Powoduje to dużą zmienność pogody. Góry Świętokrzyskie stanowią barierę klimatyczną, przez co północna część regionu jest chłodniejsza i wilgotniejsza, z dłużej zalegającą pokrywą śnieżną. Z kolei południe, zwłaszcza nasłoneczniona Niecka Nidziańska (Ponidzie), należy do najcieplejszych obszarów w Polsce, co sprzyja rolnictwu i występowaniu unikalnej roślinności stepowej.
Środowisko naturalne jest jednym z największych atutów regionu. Prawie połowa powierzchni województwa objęta jest różnymi formami ochrony przyrody. Obejmuje to Świętokrzyski Park Narodowy, 9 parków krajobrazowych (m.in. Chęcińsko-Kielecki, Cisowsko-Orłowiński) oraz blisko 70 rezerwatów. Wyzwaniem pozostaje jakość powietrza w sezonie grzewczym, zwłaszcza w tzw. "trójkącie przemysłowym" (Skarżysko, Starachowice, Ostrowiec) oraz w miastach uzdrowiskowych.
Transport i Infrastruktura
Kluczowe znaczenie dla regionu ma **infrastruktura drogowa**. Przez serce województwa, w tym Kielce, przebiega droga ekspresowa **S7**, stanowiąca główną oś komunikacyjną północ-południe (Gdańsk-Warszawa-Kraków). Trwa rozbudowa drogi **S74**, która docelowo połączy region z Łodzią (S12) na zachodzie i Podkarpaciem (Via Carpathia) na wschodzie, tworząc kluczowy korytarz transportowy.
Historycznie ważną rolę odgrywa **transport kolejowy**. Przez region przebiegają linie o znaczeniu krajowym, w tym linia nr 8 (Warszawa-Kraków) oraz magistrala węglowa. Kluczowym węzłem kolejowym jest Skarżysko-Kamienna. Region posiada również lotnisko Kielce-Masłów (obecnie o charakterze sportowym), a najbliższe międzynarodowe porty lotnicze to Kraków-Balice i Warszawa-Okęcie.
Zarys historyczny
Ziemia świętokrzyska to jeden z historycznych rdzeni polskiej państwowości. To tutaj, w Wiślicy, odkryto misę chrzcielną datowaną na IX wiek, co sugeruje wczesną chrystianizację tych terenów. Przez wieki region ten był sercem Staropolskiego Okręgu Przemysłowego – jednego z najstarszych i największych centrów przemysłu ciężkiego w Europie. Już w średniowieczu wydobywano tu rudy żelaza, miedzi i ołowiu.
W XVI i XVII wieku region przeżywał rozkwit, czego dowodem są wspaniałe rezydencje, jak Zamek Krzyżtopór czy Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. Okres rozbiorów i wojen przyniósł zniszczenia, ale tradycje przemysłowe były kontynuowane w XIX i XX wieku, szczególnie w tzw. "trójkącie" miast: Starachowicach, Skarżysku-Kamiennej i Ostrowcu Świętokrzyskim.
Legendy Świętokrzyskie
Region jest przesiąknięty legendami, które stanowią ważną część jego niematerialnego dziedzictwa. Najsłynniejszą jest opowieść o **sabatach czarownic** na Łysej Górze. Według podań, na szczycie góry (gdzie dziś stoi klasztor, a wcześniej znajdował się pogański wał kultowy) czarownice z całej Europy miały spotykać się na sabatach, by oddawać cześć diabłu.
Legenda o Świętym Krzyżu: Opowiada o węgierskim królewiczu Emeryku, który polując w tutejszych lasach, zabłądził, ścigając jelenia. Gdy dogonił zwierzę, między jego rogami miał ukazać się podwójny krzyż (relikwiarz, który wiózł ze sobą). W podzięce za odnalezienie drogi i cudowny znak, ufundował w tym miejscu klasztor.
Legenda o Madeju: Opowieść o zbóju Madeju, który wraz ze wspólnikami łupił kupców w Górach Świętokrzyskich. Schronieniem miała być dla nich jaskinia, nazywana do dziś "Jaskinią Madeja" (lub Piekłem) w pobliżu Łagowa.
Sławni ludzie związani z regionem
Ziemia świętokrzyska była domem, inspiracją lub miejscem pracy dla wielu wybitnych postaci, które ukształtowały polską kulturę i naukę.
Henryk Sienkiewicz: Noblista, autor "Quo Vadis" i "Trylogii", otrzymał w darze od narodu pałacyk w Oblęgorku, gdzie mieszkał i tworzył.
Stefan Żeromski: Urodzony w Strawczynie, wychowany w Ciekotach. Krajobrazy Gór Świętokrzyskich ("Puszcza Jodłowa") były stałą inspiracją w jego twórczości.
Mikołaj Rej: "Ojciec literatury polskiej", choć urodzony poza regionem, spędził tu znaczną część życia, m.in. w Nagłowicach.
Wincenty Kadłuek: Biskup krakowski i kronikarz, autor "Kroniki Polskiej", który ostatnie lata życia spędził jako mnich w klasztorze cystersów w Jędrzejowie.
Stanisław Staszic: Choć nie pochodził stąd, był kluczową postacią dla regionu jako inicjator modernizacji i rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego na początku XIX wieku.
Edukacja i Nauka
Głównym ośrodkiem akademickim regionu są Kielce. Działają tu dwie duże publiczne uczelnie, które stanowią zaplecze intelektualne i kadrowe dla lokalnej gospodarki. **Politechnika Świętokrzyska** specjalizuje się w naukach technicznych i inżynieryjnych, kształcąc specjalistów dla przemysłu budowlanego, metalurgicznego i informatycznego.
**Uniwersytet Jana Kochanowskiego (UJK)** jest największą uczelnią w regionie, oferującą szeroki wachlarz kierunków humanistycznych, społecznych, ścisłych oraz, co szczególnie ważne, medycznych (Collegium Medicum). Uczelnie starają się aktywnie przeciwdziałać "drenażowi mózgów", współpracując z lokalnym biznesem i Kieleckim Parkiem Technologicznym, aby tworzyć atrakcyjne miejsca pracy dla absolwentów.
Podział administracyjny i samorząd
Stolicą i największym miastem są Kielce, będące miastem na prawach powiatu (powiat grodzki). Województwo dzieli się ponadto na 13 powiatów ziemskich: buski, jędrzejowski, kazimierski, kielecki, konecki, opatowski, ostrowiecki, pińczowski, sandomierski, skarżyski, starachowicki, staszowski i włoszczowski.
Władzę ustawodawczą sprawuje Sejmik Województwa Świętokrzyskiego, składający się z 30 radnych. Władzę wykonawczą pełni Zarząd Województwa, na czele którego stoi Marszałek. Siedzibą obu organów, a także wojewody (przedstawiciela rządu w terenie), są Kielce.
Demografia: Kurczący się i starzejący region
Województwo świętokrzyskie charakteryzuje się specyficznymi trendami demograficznymi. Dane wyraźnie wskazują na dwa główne procesy: stały spadek liczby ludności, widoczny nieprzerwanie od ponad dwóch dekad, oraz postępujący proces starzenia się społeczeństwa.
Konsekwencje tych trendów są głębokie. Ujemny przyrost naturalny i saldo migracji (szczególnie ludzi młodych) prowadzą do depopulacji wielu powiatów. Wysoki wskaźnik obciążenia demograficznego, przy jednym z najwyższych indeksów starości w kraju (143 osoby w wieku 65+ na 100 osób w wieku 0-14), stawia przed regionem zadania związane z adaptacją usług publicznych, zwłaszcza opieki zdrowotnej.
Trend populacyjny (2002-2024)
Struktura wieku (2023)
Kluczowe wskaźniki (2023-2024)
Średni wiek:44,4 lat
Udział kobiet:51,4%
Wskaźnik urbanizacji:44,8%
Przyrost naturalny (2023):-7 146
Indeks starości:143
(Indeks starości: liczba osób 65+ na 100 osób 0-14. Jeden z najwyższych w kraju.)
Projekcja populacji
Przyczyny depopulacji – analiza
Spadek liczby ludności w regionie (widoczny na wykresie trendu) ma dwa główne źródła, które wzajemnie się napędzają, tworząc trudne do przerwania "błędne koło demograficzne".
Ujemny przyrost naturalny: Od lat w regionie umiera znacznie więcej osób, niż się rodzi. Jest to efekt zarówno ogólnopolskich trendów (niższa dzietność, zmiany modelu rodziny), jak i lokalnej struktury wieku – starzejące się społeczeństwo to statystycznie mniej urodzeń i więcej zgonów.
Ujemne saldo migracji: Drugim kluczowym czynnikiem jest stały odpływ mieszkańców, zwłaszcza ludzi młodych (20-35 lat), do większych, prężniejszych ośrodków miejskich (głównie Warszawy, Krakowa i aglomeracji śląskiej) w poszukiwaniu lepszej pracy i wyższych zarobków.
Odpływ młodych ludzi, będących w wieku największej aktywności zawodowej i reprodukcyjnej, bezpośrednio pogłębia problem ujemnego przyrostu naturalnego, dodatkowo obciążając lokalny rynek pracy i system opieki zdrowotnej.
Główne ośrodki miejskie
Region charakteryzuje się niskim wskaźnikiem urbanizacji (poniżej 45%). Struktura miejska jest zdominowana przez stolicę – Kielce, które są jedynym miastem prezydenckim i skupiają funkcje administracyjne, akademickie i kulturalne.
Historycznie ważne są również trzy inne miasta (Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna), które tworzyły trzon Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Dziś borykają się one z wyzwaniami restrukturyzacji przemysłu ciężkiego i depopulacją. W opozycji do nich stoi Sandomierz na południu, który, mimo że jest znacznie mniejszy, pełni kluczową rolę jako centrum turystyczne i rolnicze o znaczeniu ogólnokrajowym.
Struktura zatrudnienia i rynek pracy
Województwo świętokrzyskie tradycyjnie było regionem rolniczo-przemysłowym. Chociaż rolnictwo wciąż ma duży udział w strukturze zatrudnienia (szczególnie na obszarach wiejskich), znacznie przewyższający średnią krajową, jego znaczenie gospodarcze maleje. W przemyśle dominują sektory związane z tradycjami Staropolskiego Okręgu Przemysłowego: przetwórstwo surowców (cementownie, kopalnie), przemysł metalowy i maszynowy.
Podobnie jak w całej Polsce, dynamicznie rośnie sektor usług, który dominuje w Kielcach i większych miastach. Obejmuje on handel, transport, a także szybko rozwijający się sektor usług dla biznesu (BPO/SSC) oraz turystykę, zwłaszcza uzdrowiskową (Busko-Zdrój) i historyczną (Sandomierz). Wyzwaniem pozostaje stopa bezrobocia, która historycznie należy do wyższych w kraju, choć w ostatnich latach systematycznie maleje.
Poziom wykształcenia mieszkańców
Struktura wykształcenia ludności jest odzwierciedleniem zarówno przemysłowej historii regionu, jak i wyzwań migracyjnych. Odsetek mieszkańców z wykształceniem wyższym jest niższy od średniej krajowej, co jest częściowo efektem odpływu absolwentów uczelni do innych województw.
Jednocześnie region charakteryzuje się wysokim odsetkiem osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz technicznym, co jest spuścizną po zapotrzebowaniu na wykwalifikowanych pracowników fizycznych w zakładach przemysłowych Staropolskiego Okręgu. W ostatnich latach rośnie liczba studentów i absolwentów kierunków technicznych (Politechnika Świętokrzyska) oraz medycznych (Uniwersytet Jana Kochanowskiego), co jest próbą dostosowania kapitału ludzkiego do nowoczesnej gospodarki i zatrzymania "drenażu mózgów".
Stan zdrowia i oczekiwana długość życia
Dane demograficzne dotyczące zdrowia wskazują na pewne wyzwania. Oczekiwana długość życia w województwie świętokrzyskim jest nieznacznie niższa od średniej krajowej. Statystycznie mężczyźni żyją krócej niż kobiety, co jest trendem ogólnopolskim, jednak różnica ta jest wyraźna.
Głównymi przyczynami zgonów, podobnie jak w całej Polsce, są choroby układu krążenia oraz choroby nowotworowe. Władze regionalne wskazują na potrzebę poprawy profilaktyki i dostępu do wczesnej diagnostyki. Jednocześnie region dysponuje silnym zapleczem leczenia uzdrowiskowego (Busko-Zdrój, Solec-Zdrój), które specjalizuje się w leczeniu chorób reumatycznych i dermatologicznych, co pozytywnie wpływa na jakość życia wielu pacjentów.
Migracje i wyzwania społeczne
Kluczowym wyzwaniem demograficznym, obok ujemnego przyrostu naturalnego, jest stałe, ujemne saldo migracji wewnętrznych. Region od lat notuje odpływ mieszkańców, głównie ludzi młodych i wykształconych, do większych ośrodków, takich jak Warszawa, Kraków czy Śląsk.
Zjawisko to, określane mianem "drenażu mózgów", potęguje proces starzenia się społeczeństwa i rodzi poważne wyzwania dla lokalnego rynku pracy. Pracodawcy wskazują na rosnące trudności ze znalezieniem wykwalifikowanej kadry. Jednocześnie rosnący odsetek osób w wieku poprodukcyjnym generuje zwiększone zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze i zdrowotne, co stanowi obciążenie dla budżetów samorządowych.
Struktura wyznaniowa i dziedzictwo etniczne
Podobnie jak większość Polski, województwo świętokrzyskie jest regionem jednolitym wyznaniowo, z dominującą pozycją Kościoła Rzymskokatolickiego. Ma to głębokie korzenie historyczne – sanktuarium na Świętym Krzyżu jest jednym z najstarszych i najważniejszych miejsc pielgrzymkowych w kraju, co ukształtowało tożsamość regionu.
Historycznie region był jednak bardziej zróżnicowany. Do II Wojny Światowej znaczną część populacji miejskiej, zwłaszcza w Sandomierzu, Chęcinach, Pińczowie czy Kielcach, stanowili Żydzi. Posiadali oni własne dzielnice, synagogi i szkoły, tworząc ważny element lokalnej gospodarki i kultury. Tragiczne wydarzenia Holocaustu zakończyły tę wielowiekową obecność. Jej materialnymi śladami są dziś m.in. synagoga w Chęcinach, cmentarze (kirkuty) oraz historia pogromu kieleckiego z 1946 roku, będąca bolesną kartą w powojennej historii Polski.
Gospodarka: Siła surowców
Gospodarka regionu historycznie opiera się na zasobach naturalnych. Tradycje te, sięgające Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, są dziś kontynuowane w zmodernizowanych zakładach. Świętokrzyskie to krajowy potentat w produkcji materiałów budowlanych, zwłaszcza wapna i gipsu, co wynika z bogatych złóż surowców skalnych.
Kluczowe sektory gospodarki
Potęga materiałów budowlanych
Region jest liderem w Polsce pod względem wydobycia i przetwarzania kluczowych surowców skalnych. Przekłada się to na dominującą pozycję w produkcji krajowej:
51,7%krajowej produkcji wapna
46,2%produkcji nawozów wapniowych
35,1%krajowej produkcji gipsu
Rolnictwo – ukryty filar gospodarki
Choć przemysł dominuje w statystykach, rolnictwo jest kluczowe dla tożsamości i gospodarki regionu. Południowa część, zwłaszcza Sandomierszczyzna i Ponidzie, korzysta z żyznych gleb (czarnoziemy, rędziny). Region ten jest jednym z krajowych liderów w produkcji sadowniczej, słynąc z "sandomierskich jabłek". Rozwinięta jest także uprawa warzyw (kapusta, kalafior) oraz, na Ponidziu, unikalne uprawy ziół.
Inwestycje i modernizacja
Tradycje przemysłowe są kontynuowane przez nowoczesne zakłady. Kluczowe firmy, takie jak huta w Ostrowcu Świętokrzyskim, cementownie w Małogoszczu i Nowinach czy elektrownia w Połańcu, przeszły głęboką modernizację. Przemysł metalowy i maszynowy pozostają, obok materiałów budowlanych, filarami lokalnej gospodarki. W Kielcach silnie rozwinięte jest zaplecze targowe (Targi Kielce), będące jednym z liderów w Europie Środkowej.
Uzdrowiska – filar gospodarki lokalnej
Odrębną i ważną gałęzią gospodarki jest turystyka zdrowotna. Województwo posiada dwa statusowe uzdrowiska o znaczeniu ogólnopolskim: Busko-Zdrój i Solec-Zdrój. Oba bazują na unikalnych w skali Europy, wysoko zmineralizowanych wodach siarczkowych. Rozbudowana baza sanatoryjna i nowoczesne obiekty typu spa przyciągają dziesiątki tysięcy kuracjuszy rocznie, generując znaczną część PKB południowej części regionu.
Przemysł metalowy i obronny – dziedzictwo COP
Północna część województwa to historyczny filar Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, a później Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) z lat 30. XX wieku. W miastach takich jak Skarżysko-Kamienna, Starachowice i Ostrowiec Świętokrzyski rozwinął się przemysł ciężki, maszynowy i zbrojeniowy.
Tradycje te są kontynuowane do dziś. W Skarżysku-Kamiennej mieści się **Mesko S.A.**, kluczowa spółka Polskiej Grupy Zbrojeniowej, będąca czołowym producentem amunicji i rakiet (m.in. systemów Piorun). W Starachowicach, słynących niegdyś z produkcji ciężarówek "Star", dziś działają firmy z branży motoryzacyjnej (produkcja komponentów). W Ostrowcu wciąż działa huta, choć w znacznie zmodernizowanej formie. To przemysłowe dziedzictwo, wspierane przez Międzynarodowy Salon Przemysłu Obronnego (MSPO) w Kielcach, pozostaje ważnym elementem gospodarczej tożsamości regionu.
Sektor energetyczny – Elektrownia Połaniec
Ważnym punktem na mapie gospodarczej jest **Enea Elektrownia Połaniec**, zlokalizowana na południowym wschodzie regionu. Jest to jedna z największych i najnowocześniejszych elektrowni systemowych w Polsce, odgrywająca kluczową rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego kraju.
Elektrownia jest znana nie tylko z konwencjonalnego wytwarzania energii, ale także z inwestycji w odnawialne źródła. Działa tu tzw. **"Zielony Blok"** – jeden z największych na świecie bloków energetycznych opalanych w 100% biomasą. Czyni to z Połańca ważne centrum "zielonej energii" i innowacji w sektorze energetycznym, co wpisuje się w strategię rozwoju województwa.
Przetwórstwo rolno-spożywcze
Silny sektor rolniczy jest naturalnym zapleczem dla rozwiniętego przemysłu przetwórczego. Województwo jest znaczącym graczem na mapie polskiego przetwórstwa żywności.
Przetwórstwo mleka: Region słynie z dużych i nowoczesnych zakładów mleczarskich. Liderem jest Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska we Włoszczowie, której produkty są znane w całej Polsce.
Przetwórstwo owoców i warzyw: Ogromny potencjał sadowniczy Sandomierszczyzny jest wykorzystywany przez liczne zakłady produkujące soki (np. w Dwikozach), koncentraty, dżemy i mrożonki.
Inne: W regionie działają także zakłady mięsne, piekarnie oraz producenci słodyczy (jak krówki opatowskie), co świadczy o dywersyfikacji tego sektora.
Targi, Handel i Usługi dla Biznesu
Wyjątkową pozycję w gospodarce regionu zajmują **Targi Kielce**. To drugi co do wielkości ośrodek targowy w Polsce i jeden z liderów Europy Środkowo-Wschodniej. Organizacja dziesiątek specjalistycznych wystaw rocznie, w tym flagowego **Międzynarodowego Salonu Przemysłu Obronnego (MSPO)**, przyciąga setki tysięcy gości biznesowych.
Działalność targów generuje ogromny popyt na usługi hotelarskie, gastronomiczne i transportowe, będąc kołem zamachowym dla kieleckiego sektora usług. W stolicy regionu rozwija się także sektor nowoczesnych usług dla biznesu (BPO/SSC), który korzysta z potencjału lokalnych uczelni i oferuje miejsca pracy dla absolwentów.
Specjalne Strefy Ekonomiczne
Ważnym instrumentem przyciągania inwestorów i walki z bezrobociem jest Specjalna Strefa Ekonomiczna "Starachowice". Obejmuje ona tereny nie tylko w mieście-patronie, ale także w wielu innych gminach regionu, m.in. w Kielcach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Sandomierzu czy Połańcu.
Strefa oferuje przedsiębiorcom ulgi podatkowe, co zachęca do lokowania nowych zakładów produkcyjnych. Dzięki temu udało się zrewitalizować część terenów poprzemysłowych i stworzyć nowe miejsca pracy, głównie w branży motoryzacyjnej (np. produkcja komponentów), metalowej i przetwórstwa tworzyw sztucznych.
Strategia rozwoju i przyszłe inwestycje
Strategia rozwoju województwa koncentruje się na lepszym wykorzystaniu jego centralnego położenia. Kluczowe są inwestycje infrastrukturalne, przede wszystkim budowa i modernizacja dróg ekspresowych S7 (Gdańsk-Kraków) i S74 (korytarz wschód-zachód), które mają przekształcić region w ważne centrum logistyczne.
Jednocześnie region stawia na dywersyfikację źródeł energii. Obszar wokół Elektrowni Połaniec staje się centrum inwestycji w "zieloną energię", w tym w farmy fotowoltaiczne i technologie wodorowe. Inteligentne specjalizacje regionu obejmują także nowoczesne technologie metalurgiczne, budownictwo oraz turystykę zdrowotną, która jest systematycznie rozbudowywana.
Geologia i Przyroda: Skarby Ziemi
Tożsamość regionu jest nierozerwalnie związana z jego unikalną budową geologiczną. To tutaj znajdują się najstarsze góry w Polsce oraz Światowy Geopark UNESCO, będący "księgą historii Ziemi". Przyroda chroniona jest w parku narodowym i licznych rezerwatach o stepowym charakterze.
Geologiczne dziedzictwo regionu (Światowy Geopark UNESCO)
Województwo świętokrzyskie to "geologiczny raj". To jedno z niewielu miejsc w Europie, gdzie na tak małej powierzchni można zaobserwować skały reprezentujące niemal wszystkie okresy geologiczne – od kambru po czwartorzęd. To właśnie ta unikalna, 550-milionowa "księga historii Ziemi" stała się podstawą do utworzenia **Światowego Geoparku UNESCO Świętokrzyski**.
Sercem geoparku są Kielce, gdzie dawne kamieniołomy (Kadzielnia, Wietrznia, Ślichowice) przekształcono w rezerwaty przyrody, odsłaniając m.in. skamieniałe rafy koralowe z czasów morza dewońskiego. To także tutaj, w Bałtowie i Wiórach, odkryto jedne z najstarszych na świecie śladów tetrapodów – pierwszych czworonożnych zwierząt, które wyszły na ląd.
Paleontologiczne odkrycia – Ślady Tetrapodów i Dinozaurów
Region świętokrzyski zyskał światową sławę dzięki odkryciom paleontologicznym. W kamieniołomie Zachełmie odkryto **najstarsze na świecie ślady tetrapoda** – pierwszego czworonożnego zwierzęcia, które wyszło z wody na ląd (dewon, ok. 395 mln lat temu). To odkrycie, opublikowane w "Nature", zrewolucjonizowało wiedzę o ewolucji kręgowców i przesunęło ten moment o miliony lat.
Nie mniej ważne są odkrycia z Bałtowa, gdzie znaleziono liczne tropy dinozaurów (jurajskie), w tym allozaura i stegozaura. Odkrycia te stały się bezpośrednią inspiracją do stworzenia JuraParku Bałtów, który w przystępny sposób łączy naukę z rekreacją.
Kieleckie Rezerwaty Geologiczne – Okno na Dewon
Kielce są jedynym miastem w Europie, w którego granicach znajduje się tak wiele cennych rezerwatów geologicznych, będących "oknem" na okres dewonu, kiedy tereny te pokrywało ciepłe, tropikalne morze.
Kadzielnia: Słynie z odsłoniętych skał wapiennych, będących pozostałością rafy koralowej. Znajduje się tu amfiteatr, podziemna trasa turystyczna oraz system jaskiń.
Wietrznia: Największe odsłonięcie skał dewońskich w Kielcach. Siedziba Centrum Geoedukacji, gdzie interaktywne wystawy prezentują historię morza dewońskiego.
Ślichowice: Rezerwat słynący z podręcznikowego przykładu fałdu tektonicznego, doskonale widocznego w ścianie dawnego kamieniołomu. To dowód na potężne ruchy górotwórcze, które ukształtowały ten obszar.
Krzemień Pasiasty – Kamień Optymizmu
Unikalnym skarbem geologicznym regionu jest krzemień pasiasty. Ten rzadki, ozdobny kamień powstał w okresie jury, w prehistorycznych morzach. Jego jedyne na świecie udokumentowane wydobycie na masową skalę miało miejsce w neolicie, co dokumentuje rezerwat i obiekt UNESCO – Krzemionki Opatowskie.
Przez tysiąclecia zapomniany, został na nowo odkryty i spopularyzowany przez sandomierskich artystów (głównie Cezarego Łutowicza) jako "polski diament" lub "kamień optymizmu". Dziś jest ekskluzywnym materiałem jubilerskim i symbolem regionalnym, łączącym geologię, archeologię i sztukę.
Wody lecznicze i zasoby mineralne
Bogactwo geologiczne regionu to nie tylko surowce skalne (wapienie, gips, piaskowce), ale także cenne zasoby wód podziemnych. Na południu, w rejonie Buska-Zdroju i Solca-Zdroju, występują jedne z **najsilniejszych na świecie wód siarczkowych**. Ich wysoka mineralizacja i zawartość związków siarki mają udowodnione właściwości lecznicze w chorobach reumatycznych i skórnych, co stało się podstawą rozwoju renomowanych uzdrowisk.
Oprócz wód siarczkowych, region posiada także złoża solanek jodkowo-bromowych. Historycznie, na obszarze Gór Świętokrzyskich, wydobywano również rudy metali – żelaza (wokół Starachowic), miedzi (Miedzianka) i ołowiu, co było fundamentem Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
Świętokrzyski park narodowy – serce regionu
Utworzony w 1950 roku, Świętokrzyski Park Narodowy chroni najwyższe partie Gór Świętokrzyskich z ich centralnym pasmem – Łysogórami. Wizytówką parku są dwa elementy: **gołoborza** oraz **Puszcza Jodłowa**.
Gołoborza: To unikalne w skali Europy rumowiska kwarcytowe, powstałe w wyniku procesów wietrzenia w klimacie peryglacjalnym (epoka lodowcowa). Największe z nich znajduje się na Łysej Górze.
Puszcza Jodłowa: Park chroni naturalne lasy jodłowe i jodłowo-bukowe, które porastały te tereny od wieków. Stefan Żeromski opisywał je jako "prastary bór".
Park obejmuje najwyższe szczyty: Łysicę (612 m n.p.m.) i Łysą Górę (595 m n.p.m.), a także enklawę Lasu Serwisowego i Górę Chełmową (gdzie rośnie modrzew polski).
Unikalne rezerwaty przyrody
Poza parkiem narodowym, przyroda chroniona jest w blisko 70 rezerwatach. Najbardziej unikalny charakter ma **Ponidzie** – kraina w dolinie rzeki Nidy. Ze względu na gipsowe podłoże, wykształciła się tu roślinność kserotermiczna (stepowa), niespotykana w innych częściach Polski. Rezerwaty takie jak "Owczary" czy "Skorocice" chronią murawy stepowe z rzadkimi gatunkami roślin (miłek wiosenny, storczyki).
Inne cenne rezerwaty to "Góra Miedzianka" (historia górnictwa i panorama), "Jaskinia Raj" (szata naciekowa), kieleckie rezerwaty geologiczne (Kadzielnia, Wietrznia) oraz "Góry Pieprzowe" koło Sandomierza, będące odsłonięciem jednych z najstarszych skał w Polsce (skały kambryjskie).
Hydrologia i znaczenie rzek
Sieć rzeczna województwa należy w całości do dorzecza Wisły. Sama **Wisła** stanowi naturalną południową i wschodnią granicę regionu, tworząc malowniczy Małopolski Przełom Wisły w okolicach Sandomierza.
Najważniejszą rzeką wewnętrzną jest **Nida**, przepływająca przez południową część regionu (Ponidzie). Jest to rzeka nizinna, o bardzo wolnym nurcie i licznych meandrach, co czyni ją jedną z najpopularniejszych rzek kajakowych w Polsce. Z kolei **Kamienna**, płynąca na północy, miała historycznie ogromne znaczenie przemysłowe, napędzając zakłady Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w Starachowicach czy Ostrowcu Świętokrzyskim. Północno-zachodni skraj województwa odwadnia Pilica.
Szlaki turystyczne regionu
Przez województwo przebiega gęsta sieć szlaków pieszych i rowerowych, które pozwalają poznać jego największe walory.
Główny Szlak Świętokrzyski (czerwony): Najważniejszy szlak pieszy w regionie, im. Edmunda Massalskiego. Liczy ok. 100 km i prowadzi z Kuźniaków do Gołoszyc przez wszystkie główne pasma Gór Świętokrzyskich, w tym Łysicę i Łysą Górę.
Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo: Fragment najdłuższego szlaku rowerowego w Polsce. W regionie świętokrzyskim liczy ponad 200 km i prowadzi m.in. przez Sandomierz, Ujazd (Krzyżtopór) i Kielce.
Szlak niebieski Chęciny - Łagów: Malownicza trasa piesza łącząca ruiny zamku w Chęcinach z historycznym Łagowem, prowadząca przez pasma chęcińskie i daleszyckie.
Szlaki Cysterskie: Sieć tras samochodowych i rowerowych łączących historyczne opactwa Cystersów, m.in. w Jędrzejowie, Wąchocku i Koprzywnicy.
Turystyka aktywna i agroturystyka
Oprócz turystyki pieszej, region oferuje doskonałe warunki do aktywnego wypoczynku. Szczególną popularnością cieszą się **spływy kajakowe malowniczą rzeką Nidą**, nazywaną "polską Amazonką" ze względu na liczne meandry i dziką przyrodę.
Coraz prężniej rozwija się także **agroturystyka**, zwłaszcza na Ponidziu i w otulinie Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Gospodarstwa oferują nie tylko noclegi, ale także możliwość spróbowania lokalnych produktów, jazdy konnej czy udziału w warsztatach rękodzieła. Popularnym miejscem wypoczynku jest także Zalew w Sielpi, oferujący plaże i infrastrukturę rekreacyjną.
Kultura, Dziedzictwo i Kulinaria
Kultura świętokrzyska to mieszanka tradycji ludowych, dziedzictwa literackiego wielkich pisarzy oraz pamiątek po dawnym przemyśle. To także region o wyrazistych, prostych smakach, opartych na darach ziemi.
Kultura i dziedzictwo literackie
Region jest silnie związany z życiem i twórczością wielkich polskich pisarzy. W Oblęgorku znajduje się pałacyk, który Henryk Sienkiewicz otrzymał w darze od narodu. Dziś mieści się tam muzeum poświęcone nobliście. Z kolei w Ciekotach, u stóp Gór Świętokrzyskich, młodość spędził Stefan Żeromski, który uwiecznił krajobrazy regionu w swoich dziełach, m.in. w "Puszczy Jodłowej".
Kultura ludowa Kielecczyzny, z jej charakterystycznymi strojami, gwarą i obrzędami (jak "Dymarki Świętokrzyskie" w Nowej Słupi), jest wciąż żywa i kultywowana, co można zobaczyć m.in. w skansenie w Tokarni.
Architektura i dziedzictwo przemysłowe
Poza architekturą sakralną (Wąchock, Wiślica) i rezydencjonalną (Krzyżtopór, Pałac Biskupów), region wyróżnia się dziedzictwem technicznym. Pamiątki po Staropolskim Okręgu Przemysłowym to dziś cenne zabytki.
Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu: XVIII-wieczny zakład, w którym można zobaczyć kompletny, napędzany wodą ciąg technologiczny do obróbki żelaza.
Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach: Znajduje się na terenie dawnej huty i prezentuje unikalny Wielki Piec z XIX wieku oraz kolekcję samochodów ciężarowych "Star".
Żywe Muzeum Porcelany w Ćmielowie: Kontynuuje tradycje produkcji słynnej porcelany, pozwalając na obserwację ręcznego procesu tworzenia figurek.
Dziedzictwo Cystersów i architektura sakralna
Ogromny wpływ na kulturowy i gospodarczy kształt regionu wywarł sprowadzony tu w XII wieku zakon Cystersów. Byli oni nie tylko krzewicielami wiary, ale także wybitnymi inżynierami i rolnikami, którzy osuszali bagna, budowali młyny i kuźnie. Pozostawili po sobie wspaniałe, monumentalne opactwa, będące dziś perłami architektury romańskiej i gotyckiej.
Opactwo w Wąchocku: Uznawane za jeden z najlepiej zachowanych romańskich kompleksów klasztornych w Polsce, z pięknym kapitularzem.
Archiopactwo w Jędrzejowie: Najstarsze opactwo cysterskie w Polsce, w którym żył i zmarł kronikarz Wincenty Kadłubek.
Opactwo w Koprzywnicy: Kolejny ważny punkt na cysterskim szlaku, z doskonale zachowanym kościołem o unikalnej architekturze.
Kolegiata w Wiślicy: Choć nie cysterska, jest kluczowym zabytkiem sakralnym, ufundowanym przez Kazimierza Wielkiego, z unikalną podziemną Płytą Orantów.
Sztuka ludowa i rękodzieło
Region świętokrzyski posiada bogate i wciąż żywe tradycje rękodzielnicze. Najbardziej charakterystycznym elementem są **pasiaki świętokrzyskie** – wełniane, wielobarwne tkaniny o wzorach pasowych, wykorzystywane dawniej do szycia strojów ludowych.
Silne są również tradycje **ceramiczne**, historycznie związane z ośrodkami takimi jak Iłża czy Kunów, gdzie wytwarzano naczynia codziennego użytku. W regionie rozwijała się także **rzeźba ludowa**, często o tematyce religijnej (np. wizerunki Chrystusa Frasobliwego). Najlepszym miejscem do poznania tej spuścizny jest Park Etnograficzny w Tokarni (Muzeum Wsi Kieleckiej), gdzie prezentowane są przykłady sztuki i rzemiosła ludowego.
Tradycje muzyczne – od Kolberga do współczesności
Kielecczyzna to region o niezwykle bogatych tradycjach muzyki ludowej. To właśnie tutaj swoje najważniejsze badania terenowe prowadził **Oskar Kolberg**, patron kieleckiej filharmonii. W swoim monumentalnym dziele "Kieleckie" udokumentował setki melodii, pieśni, tańców (jak oberki, polki, mazurki) oraz opisał unikalne instrumentarium (skrzypce, bębenek, harmonia).
Dziedzictwo to jest wciąż żywe dzięki licznym kapelom ludowym i festiwalom, takim jak Buskie Spotkania z Folklorem. Muzyka folkowa i tradycje ludowe są także inspiracją dla współczesnych artystów oraz stanowią ważny element tożsamości kulturowej regionu, określanego żartobliwie mianem "zagłębia scyzoryków".
Instytucje kultury i życie artystyczne
Życie kulturalne regionu skupia się w Kielcach. Działa tu **Filharmonia Świętokrzyska im. Oskara Kolberga**, która jest ważnym ośrodkiem życia muzycznego. Kluczową instytucją teatralną jest **Teatr im. Stefana Żeromskiego**, znany z ambitnego repertuaru i o długich tradycjach.
Ofertę muzealną, poza Muzeum Narodowym w Pałacu Biskupów, uzupełniają m.in. **Muzeum Historii Kielc** oraz **Muzeum Zabawek i Zabawy**. Ważną rolę odgrywa także Kielecki Teatr Tańca oraz Biuro Wystaw Artystycznych (BWA), promujące sztukę współczesną.
Najważniejsze wydarzenia i festiwale
Tożsamość regionu budują także cykliczne wydarzenia, przyciągające gości z całej Polski:
Dymarki Świętokrzyskie: Odbywający się w Nowej Słupi festyn archeologiczny, podczas którego prezentowany jest starożytny wytop żelaza w piecach dymarkowych – tradycja sięgająca czasów rzymskich.
Sabat Czarownic: Widowiskowy koncert i spektakl organizowany u stóp Łysej Góry, nawiązujący w nowoczesnej formie do legend o sabatach czarownic.
Międzynarodowy Salon Przemysłu Obronnego (MSPO): Chociaż to impreza branżowa, jest jednym z najważniejszych wydarzeń wystawienniczych w Europie, budującym nowoczesną markę Kielc i regionu.
Święto Śliwki w Szydłowie: Festyn promujący "stolicę śliwki" i jej produkty regionalne.
Kulinaria – produkty chronione i smaki regionu
Kuchnia świętokrzyska jest prosta, sycąca i oparta na lokalnych produktach: ziemniakach, kapuście, kaszach i owocach. To kuchnia historycznie "biedna", ale niezwykle smaczna. Jej wizytówką jest **zalewajka świętokrzyska** – gęsta zupa na żytnim zakwasie z ziemniakami, boczkiem i grzybami. Inne typowe dania to **prazoki** (ziemniaczane kluski) i **kugiel** (zapiekanka ziemniaczana).
Region może poszczycić się także produktami z unijnymi certyfikatami Chronionego Oznaczenia Geograficznego (PGI):
Fasola Korczyńska (PGI): Uprawiana na żyznych glebach Ponidzia, słynie z dużych nasion i delikatnego smaku.
Śliwka Szydłowska (PGI): Suszona i wędzona dymem z drzew owocowych w "stolicy śliwki" – Szydłowie.
Region słynie także ze słodyczy – to stąd pochodzą słynne **krówki opatowskie**, ręcznie zawijane cukierki mleczne o ciągnącej konsystencji.
Turystyka: Atrakcje regionu
Świętokrzyskie oferuje szerokie spektrum atrakcji. Od potężnych ruin zamków i królewskich miast, po nowoczesne parki rozrywki i obiekty dziedzictwa UNESCO. Poniżej znajdziesz analizę głównych nurtów turystyki oraz listę najciekawszych miejsc. (Kluczowe obiekty przyrodnicze i szlaki znajdziesz w sekcji "Geologia").
Główne nurty turystyki – analiza
Ruch turystyczny w województwie świętokrzyskim jest zdywersyfikowany i opiera się na kilku silnych filarach, które wzajemnie się uzupełniają.
Turystyka kulturowo-historyczna: Stanowi trzon oferty. Skupia się na królewskim mieście Sandomierz, potężnych ruinach (Krzyżtopór, Chęciny), Pałacu Biskupów w Kielcach oraz dziedzictwie przemysłowym (Krzemionki, Maleniec).
Turystyka przyrodniczo-geologiczna: Drugi najważniejszy nurt, oparty na unikalnych walorach Światowego Geoparku UNESCO, Świętokrzyskim Parku Narodowym (z gołoborzami), Jaskini Raj oraz unikalnym stepowym Ponidziu.
Turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa: Skoncentrowana na południu regionu (Busko-Zdrój, Solec-Zdrój), generująca ogromny, całoroczny ruch kuracjuszy.
Turystyka rodzinna i rozrywkowa: Dynamicznie rozwijający się segment, którego magnesami są kompleks JuraPark Bałtów, Europejskie Centrum Bajki w Pacanowie oraz Świętokrzyska Polana.
Turystyka uzdrowiskowa i zdrowotna
To jeden z filarów regionalnej gospodarki, oparty na unikalnych zasobach geologicznych. W **Busku-Zdroju** i **Solcu-Zdroju** biją jedne z najcenniejszych na świecie wód siarczkowych. Mają one udowodnione działanie w leczeniu chorób reumatycznych, ortopedycznych i dermatologicznych.
Region stał się krajowym centrum balneologii. Obok tradycyjnych sanatoriów, w ostatnich latach powstały tu nowoczesne obiekty typu Medical SPA (jak kompleks Malinowy Zdrój w Solcu), a w Busku-Zdroju działa nowoczesna tężnia solankowa. Turystyka zdrowotna generuje stabilny, całoroczny ruch i napędza rozwój bazy noclegowej oraz gastronomicznej na Ponidziu.
Turystyka biznesowa (Targi Kielce)
Specyficznym, ale niezwykle ważnym rodzajem turystyki jest turystyka biznesowa, skoncentrowana wokół **Targów Kielce**. Jest to drugi co do wielkości ośrodek targowy w Polsce, który przyciąga setki tysięcy gości rocznie.
Flagową imprezą jest **Międzynarodowy Salon Przemysłu Obronnego (MSPO)** – trzecia co do wielkości wystawa zbrojeniowa w Europie. Poza MSPO, Targi Kielce organizują dziesiątki innych imprez branżowych (m.in. budowlane, rolnicze, motoryzacyjne). W trakcie trwania największych targów, baza hotelowa jest wypełniona w promieniu kilkudziesięciu kilometrów od Kielc, co generuje ogromne przychody dla sektora usług.
Turystyka pielgrzymkowa i religijna
To najstarsza forma turystyki w regionie, od której wziął on swoją nazwę. Celem numer jeden jest **Sanktuarium na Świętym Krzyżu (Łysa Góra)**, gdzie przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego. To jedno z najstarszych sanktuariów w Polsce, przyciągające pielgrzymów od czasów Władysława Jagiełły.
Ważnymi punktami na mapie pielgrzymkowej są także inne miejsca: **Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Kałkowie-Godowie** (nowoczesne, wielotematyczne sanktuarium z Golgotą), Opactwo Cystersów w Wąchocku (Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej) oraz Klasztor na Karczówce w Kielcach.
Interaktywna lista atrakcji
Użyj filtrów, aby znaleźć miejsca dopasowane do Twoich zainteresowań. (Kluczowe obiekty przyrodnicze i szlaki znajdziesz w sekcji "Geologia").
Zamek Krzyżtopór w Ujeździe
Monumentalne ruiny "palazzo in fortezza", jedna z największych rezydencji magnackich w Europie przed Wersalem. Zbudowany z rozmachem, miał rzekomo posiadać 365 okien (dni), 52 komnaty (tygodnie) i 12 sal (miesiące).
Świętokrzyski Park Narodowy
Obejmuje najstarsze góry w Polsce z Łysicą i Łysą Górą, chroniąc Puszczę Jodłową. Unikalne w skali Europy gołoborza, czyli rumowiska skalne, są jego najbardziej rozpoznawalnym elementem.
JuraPark Bałtów
Pierwszy w Polsce park dinozaurów, oparty na lokalnych odkryciach tropów. Dziś to ogromny kompleks turystyczny ze zwierzyńcem, parkiem miniatur, spływami kajakowymi i ośrodkiem narciarskim.
Sandomierz
"Mały Rzym", malowniczo położone królewskie miasto z zachowanym średniowiecznym układem. Warto zobaczyć Rynek, Bramę Opatowską, Wąwóz Królowej Jadwigi oraz Dom Długosza.
Zamek Królewski w Chęcinach
Imponujące ruiny średniowiecznej warowni górujące nad okolicą. Z dwóch odrestaurowanych wież roztacza się jedna z najlepszych panoram na Góry Świętokrzyskie.
Jaskinia Raj
Uznawana za jedną z najpiękniejszych jaskiń w Polsce. Słynie z niezwykle bogatej i różnorodnej szaty naciekowej oraz unikalnego zagęszczenia form na małej przestrzeni.
Krzemionki Opatowskie (UNESCO)
Jedne z największych i najlepiej zachowanych neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego na świecie. Wydobywano tu kamień ceniony do wyrobu narzędzi i przedmiotów kultu.
Święty Krzyż (Łysa Góra)
Najstarsze polskie sanktuarium, przechowujące Relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Położone na Łysej Górze, otoczone pogańskim wałem kultowym, jest celem pielgrzymek.
Park Etnograficzny w Tokarni
Jeden z największych skansenów w Polsce, prezentujący drewnianą architekturę i kulturę ludową Kielecczyzny. Ukazuje kompletne zagrody, dwory, wiatraki i kościół.
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
Perła architektury barokowej i najlepiej zachowana w Polsce rezydencja z epoki Wazów. Obecnie siedziba Muzeum Narodowego z galerią malarstwa polskiego.
Europejskie Centrum Bajki
Nowoczesne centrum w Pacanowie, poświęcone postaci Koziołka Matołka i światu polskich bajek. Interaktywne wystawy przyciągają rodziny z dziećmi.
Geopark Świętokrzyski (UNESCO)
Obszar o unikalnym znaczeniu geologicznym. Jego sercem są kieleckie rezerwaty, jak Kadzielnia z podziemną trasą i amfiteatrem w dawnym kamieniołomie.
Dąb Bartek w Zagnańsku
Jeden z najstarszych dębów w Polsce, liczący według różnych szacunków od 700 do 1000 lat. Ten monumentalny pomnik przyrody jest świadkiem historii Polski.
Szydłów - "Polskie Carcassonne"
Średniowieczne miasteczko, które zachowało niemal kompletne mury obronne z bramami i basztami. Słynie również jako "stolica śliwki" w Polsce.
Pałac w Kurozwękach
Historyczna rezydencja łącząca różne style architektoniczne. Dziś znana głównie z jedynej w Polsce hodowli bizonów amerykańskich i "safari" pośród nich.
Kompleks Świętokrzyska Polana
Nowoczesny ośrodek w Chrustach koło Zagnańska, oferujący m.in. Oceanikę (kompleks akwariów), park miniatur oraz Krainę Zabaw.
Muzeum Orła Białego
Znajdujące się w Skarżysku-Kamiennej muzeum wojskowe, posiadające jedną z największych w Polsce plenerowych kolekcji sprzętu militarnego, w tym czołgi, samoloty i kuter torpedowy.
Święta Katarzyna i Klasztor
Miejscowość u stóp Łysicy, stanowiąca popularny punkt startowy Głównego Szlaku Świętokrzyskiego. Znajduje się tu zabytkowy klasztor Bernardynek.
Wiślica
Jedna z kolebek państwa polskiego. Znajduje się tu unikalna misa chrzcielna z IX w. oraz potężna gotycka kolegiata ufundowana przez Kazimierza Wielkiego.
Opatów
Historyczne miasto z perłą architektury romańskiej – Kolegiatą św. Marcina. Dodatkowymi atrakcjami są Brama Warszawska oraz Podziemna Trasa Turystyczna.
Opactwo Cystersów w Wąchocku
Jeden z najlepiej zachowanych romańskich kompleksów klasztornych w Polsce. Słynie także z pomnika sołtysa i licznych dowcipów o Wąchocku.
Muzeum Zegarów w Jędrzejowie
Unikalna w skali kraju kolekcja zegarów słonecznych i przyrządów astronomicznych, zebrana przez rodzinę Przypkowskich. Znajduje się tu także opactwo Cystersów.
Rezerwat Kadzielnia
Wapienne wzgórze w sercu Kielc, będące dawnym kamieniołomem. Dziś to rezerwat przyrody z podziemną trasą turystyczną i jednym z najpiękniejszych amfiteatrów w Polsce.
Ponidzie i Rezerwaty Stepowe
Malownicza kraina w dolinie rzeki Nidy. Słynie z unikalnych rezerwatów przyrody stepowej (jak Owczary) oraz kryształów gipsu (Jaskinia Gipsowa w Skorocicach). Popularny region spływów kajakowych.
Pałacyk H. Sienkiewicza w Oblęgorku
Narodowy dar dla autora "Quo Vadis". Muzeum prezentuje wnętrza mieszkalne i gabinet pisarza, przenosząc zwiedzających w czasy nobliwe. Otoczony pięknym parkiem.
Żywe Muzeum Porcelany w Ćmielowie
Miejsce, gdzie można na żywo obserwować proces ręcznej produkcji słynnej ćmielowskiej porcelany. Atrakcją są warsztaty i galeria unikalnych figurek.
Rezerwat Góra Miedzianka
Wzgórze o bogatej historii górniczej, gdzie wydobywano rudy miedzi. Dziś to rezerwat przyrody z unikalną roślinnością i jedną z najlepszych panoram na Góry Świętokrzyskie.
Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu
XVIII-wieczny zabytek techniki, "żywe" muzeum Staropolskiego Okręgu Przemysłowego z kompletnym, napędzanym wodą ciągiem technologicznym do obróbki żelaza.
Zalew w Sielpi
Największy akwen rekreacyjny w regionie, nazywany "Świętokrzyską Ibizą". Oferuje plaże, molo, wypożyczalnie sprzętu wodnego i bogatą bazę noclegową.
Zamek Królewski w Sandomierzu
Gotycka budowla wzniesiona przez Kazimierza Wielkiego na miejscu dawnego grodu. Dziś mieści Muzeum Okręgowe z bogatymi zbiorami archeologicznymi i historycznymi.
Góry Pieprzowe
Rezerwat geologiczny koło Sandomierza, nazywany "Pieprzówkami". To unikalne odsłonięcie skał kambryjskich (jednych z najstarszych w Polsce), porośnięte roślinnością stepową i dziką różą.
Centrum Geoedukacji Kielce
Nowoczesne centrum na terenie rezerwatu Wietrznia. Oferuje interaktywną wystawę "Podróż do wnętrza Ziemi" oraz "Kino 5D", wyjaśniając geologiczne dziedzictwo regionu (Geopark UNESCO).
Klasztor na Karczówce
Zabytkowy klasztor Bernardynów, malowniczo położony na wzgórzu Karczówka w Kielcach. Stanowi popularny cel spacerowy i punkt widokowy na miasto oraz Góry Świętokrzyskie.
Ruiny Zamku w Bodzentynie
Malownicze ruiny letniej rezydencji biskupów krakowskich. Zamek, niegdyś wspaniały, dziś zabezpieczony jako trwała ruina, stanowi świadectwo dawnej potęgi.
Muzeum Zabawek i Zabawy
Znajdujące się w Kielcach, jedno z największych i najstarszych muzeów zabawek w Polsce. Posiada bogatą kolekcję zabawek historycznych i współczesnych, przyciągając rodziny.
Sanktuarium w Kałkowie-Godowie
Nowoczesne, rozbudowane sanktuarium maryjne, będące ważnym celem pielgrzymkowym. Na jego terenie znajduje się m.in. kopia Golgoty i ruchoma panorama.
Rezerwat Piekło Niekłańskie
Zespół fantastycznych form skalnych (ostańców) z piaskowca jurajskiego, tworzących grzyby, ambony i progi. Położony w lasach koneckich, jest popularnym celem wycieczek.
Pałac w Podzamczu Piekoszowskim
Imponujące ruiny XVII-wiecznej rezydencji, wzorowanej na Pałacu Biskupów w Kielcach, stąd nazywanej "małym Krzyżtoporem". Malowniczo położone, owiane legendami.
Ślady Tetrapodów w Zachełmiu
Stanowisko paleontologiczne o światowej sławie, gdzie odkryto najstarsze ślady wyjścia kręgowców na ląd. Na terenie dawnego kamieniołomu znajduje się platforma widokowa.
Informacje praktyczne dla odwiedzających
Dojazd: Główną arterią komunikacyjną jest droga ekspresowa **S7**, łącząca Warszawę z Krakowem, przecinająca region z północy na południe (przez Skarżysko-Kamienną i Kielce). Trwa budowa drogi **S74**, która połączy region z Łodzią i Podkarpaciem. Do Sandomierza można łatwo dojechać drogą krajową nr 77 i 79.
Komunikacja regionalna: Region obsługiwany jest przez pociągi Polregio (łączące główne miasta: Skarżysko, Kielce, Jędrzejów) oraz liczną sieć prywatnych i publicznych przewoźników autobusowych (PKS), którzy docierają do większości atrakcji turystycznych.
Baza noclegowa: Region oferuje zróżnicowane opcje noclegowe. W miastach (Kielce, Sandomierz) dominują hotele o różnym standardzie. W Busku-Zdroju i Solcu-Zdroju znajduje się rozbudowana baza sanatoryjna i spa. Na obszarach wiejskich, zwłaszcza na Ponidziu i wokół Gór Świętokrzyskich, bardzo popularna jest agroturystyka.